Ο Αριστοτέλης, ο μεγάλος μας φιλόσοφος και πρώτος πολιτειολόγος, δεν διέκρινε μόνο τα είδη των πολιτευμάτων μεταξύ τους, αλλά διέκρινε και τα διαφορετικά είδη δημοκρατικού πολιτεύματος. Μάλιστα, ο Σταγειριτης φιλόσοφος, μας εξηγεί με σαφήνεια και απλότητα ποιο είναι το είδος της Δημοκρατίας που θα πρέπει να αποφεύγει οπωσδήποτε μια πολιτεία προκειμένου να μην καταλυεται το κοινό συμφέρον.
Μας λέει λοιπόν ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του οτι «άλλο ένα είδος Δημοκρατίας είναι εκείνο στο οποίο κυρίαρχος δεν είναι ο νόμος αλλά ο λαός. Σε αυτού του τύπου την Δημοκρατία, οι αποφάσεις δεν λαμβάνονται σύμφωνα με τον νόμο, αλλά σύμφωνα με τα ψηφίσματα της Εκκλησίας του Δήμου. Σε αυτήν την Δημοκρατία είναι όπου κυριαρχούν οι δημαγωγοί». Στην συνέχεια μας εξηγεί ο Αριστοτελης τον μηχανισμό με τον οποίο συμβαίνει αυτό, λέγοντας ότι «Στα δημοκρατικά πολιτεύματα όπου η κυριαρχία ανήκει στον νόμο δεν χωρούν δημαγωγοί, ενώ παντού όπου δεν κυριαρχεί ο νόμος οι δημαγωγοι ευδοκιμούν. Γιατι όταν η ανώτατη εξουσία δεν ανήκει στον νόμο αλλά στον λαό, ο λαός γίνεται ο ίδιος μοναρχης κι ας αποτελείται απο πολλούς, αφού οι πολλοί κυριαρχούν όχι σαν μεμονωμένα άτομα αλλά όλοι μαζί ως σύνολο. Αυτός ο λαός, ως άλλος απόλυτος μοναρχης επιδιώκει να βασιλεύσει μόνος, δεν περιορίζεται από την κυριαρχία του νόμου, γίνεται δεσποτικος και το πάνω χέρι παίρνουν οι πολιτικοί εκείνοι που, κολακεύοντας τον, τον καθιστούν υποχειριο τους. Μια τέτοια Δημοκρατία είναι ανάλογη με το είδος αυτό του μοναρχικού πολιτεύματος που ονομάζεται τυραννία. Τα ψηφίσματα του λαού στο είδος αυτό της Δημοκρατίας ισοδυναμούν με διατάγματα τυραννου…». Και προσθέτει στην συνέχεια πως «Αυτοί που ευθύνονται στο να έχουν κυρίαρχη δύναμη τα εκάστοτε ψηφίσματα και όχι οι σταθεροί και αναλλοίωτοι νόμοι είναι οι δημαγωγοί που φέρνουν όλα τα ζητήματα στην κρίση του λαού· και συμβαίνει οι δημαγωγοί να αποκτούν μεγάλη δύναμη, γιατί ο μεν λαός γίνεται κυρίαρχος όλων, αυτοί δε γίνονται οι κυρίαρχοι της γνώμης του λαού, αφού κάνουν τα πλήθη να υπακούουν σε αυτούς. Κι όταν τα πράγματα φτάσουν σε τέτοιο σημείο να απαγγελθουν κατηγορίες εναντίον των αρχόντων, οι δημαγωγοί λένε οτι «θα τους δικάσει ο λαός» κι ο λαός δέχεται ευχαρίστως την πρόκληση αυτή». Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη όμως, «με αυτόν τον τρόπο καταλυονται όλοι οι θεσμοί» και για αυτό «θα μπορούσε κανείς εύκολα να κατακρίνει τη Δημοκρατία αυτού του είδους ότι δεν είναι καν πολίτευμα, αφού εκεί όπου δεν άρχουν οι νόμοι δεν υπάρχει πολιτεία. Το σωστό είναι η κυριαρχία του νόμου να εκτείνεται παντού, σε όλα τα θέματα, και μόνο για τα επι μέρους ζητήματα να εκδίδουν αποφάσεις οι πολιτειακές αρχές. Συνεπώς, εφόσον η Δημοκρατία είναι ένα πολίτευμα, είναι φανερό οτι το πολιτειακό σύστημα στο οποίο τα πάντα διοικούνται με ψηφίσματα δεν είναι Δημοκρατία με την κυριολεκτική σημασία της λέξης».
Μετά από αυτό το απόσπασμα, στο οποίο ο Αριστοτέλης αναλύει το είδος του δημοκρατικου πολιτεύματος όπου καταλυονται οι νόμοι και κυριαρχούν οι δημαγωγοί, θα ήταν χρήσιμο να εξετάσουμε πώς πρέπει να λειτουργεί μια Δημοκρατία για να είναι πράγματι αντάξια του ονόματος της και να υπηρετεί το κοινό συμφέρον, αλλά και πώς αυτό επηρεάζει εμάς σήμερα και το σύγχρονο πρόταγμα για Δημοκρατία.
Με βάση την ανάλυση που κάνει ο Αριστοτελης, τέσσερα φαίνεται ότι είναι τα κύρια ζητήματα που θα πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν μας. Πρώτον, ότι είναι δυνατόν να υπάρξουν δημοκρατικές πολιτείες όπου κυρίαρχος δεν είναι ο νόμος αλλά ο λαός, ο οποιος διοικεί την πόλη σύμφωνα με τα ψηφίσματα που εκδίδει στην Εκκλησία του Δήμου. Δεύτερον, αυτός ο λαός ο οποίος αψηφώντας τον νόμο, θέτει τον εαυτό του πάνω απο αυτόν και αποφασίζει για όλα με ψηφίσματα, δεν διαφέρει σε τίποτα από τους τυραννους των μοναρχικων πολιτειών κι αντίστοιχα, τα ψηφίσματα που εκδίδει στην Εκκλησία του Δήμου, δεν διαφέρουν σε τίποτα απο τα διατάγματα των τυράννων. Τρίτον, υπαίτιοι για αυτήν την εκτροπή του δημοκρατικού πολιτεύματος που οδηγεί στην κατάλυση των νόμων και των θεσμών, είναι οι δημαγωγοί οι οποίοι φέρνουν συνεχώς όλα τα ζητήματα για τα οποία πρέπει να ληφθούν αποφάσεις στην κρίση του λαού κι ο λαός ευχαρίστως αποδέχεται την πρόκληση. Τέλος, κατά αυτόν τον τρόπο, ενώ ο λαός κυριαρχεί πάνω στην πολιτεία κατέχοντας την ανώτατη εξουσία, ο ίδιος κυριαρχείται απο αυτούς που επηρεάζουν την γνώμη του την ώρα που καλείται να λάβει τις αποφάσεις. Έτσι όμως, ο λαός έχει την ψευδαίσθηση οτι ο ίδιος διοικεί ενώ στην πραγματικότητα διοικείται δια της δικής του ανώτατης εξουσίας από εκείνους που έχουν την ικανότητα και την βούληση να τον κατευθύνουν και να τον χειραγωγουν. Αυτό είναι το βασικό νόημα των όσων αναφέρει εδώ ο Αριστοτελης. Ποια είναι όμως η σημασία όλων αυτών για εμάς σήμερα; Ποιο είναι τελικά το δημοκρατικό πρόταγμα της εποχής μας; Αυτό είναι κάτι που θα αναλύσουμε στο επόμενο μέρος αυτού του άρθρου.
*Σημ.:Για την απόδοση του αρχαίου κειμένου, χρησιμοποιήθηκαν τα έργα του Διονύση Βιτσου «Αριστοτέλη Πολιτικά: ποιοί πρέπει να μας κυβερνούν» και του Κωνσταντίνου Χολεβα «Θεματική επιλογή απο τα πολιτικα του Αριστοτέλους»
Αναστάσιος Π. Συριανός 