Για να εξασφαλιστεί σε μία πολιτεία το πολιτικό αγαθό πρέπει πρώτα από όλα να ασκηθεί μία ανώτερης μορφής εξουσία ή εξουσία ειδικών περιστάσεων αν θέλετε, με την οποία το κάθε μέρος της πολιτείας θα τεθεί υποχρεωτικώς στην υπηρεσία του κοινού συμφέροντος. Την εξουσία αυτή είναι σημαντικό να την γνωρίζουμε, οπότε θεώρησα καλό να αναφερθώ σε αυτήν. Η εξουσία αυτή υπάρχει στην θεωρία και σήμερα καταγεγραμμένη στα βιβλία Συνταγματολογίας, πλην όμως δεν εφαρμόζεται όπως πρέπει κι από αυτόν που πρέπει. Οπότε θα αναφερθούμε στην αρχαία Αθήνα όπου ήταν ενεργή κι εφαρμοζόταν τακτικά.
Ο Ισοκράτης είναι ένας από τους αγαπημένους μου Αθηναίους ρήτορες και πολιτικούς. Ο σπουδαίος αυτός άνδρας έβλεπε την πολιτεία ως έναν οργανισμό που πρέπει να επιδιώκει το κοινό συμφέρον όλων των μελών του. Ήταν ένθερμος υποστηρικτής της δημοκρατίας, με την έννοια του ορθού πολιτεύματος το οποίο λειτουργεί για το κοινό συμφέρον κι όχι με την λανθασμένη μορφή της οχλοκρατίας που είχε πάρει στην εποχή του.
Θαύμαζε την πατρώα πολιτεία, δηλαδή την δημοκρατία που εγκατέστησαν οι παλαιοί νομοθέτες που προηγήθηκαν της εποχής του, όπως ο Σόλων και ο Κλεισθένης. Θεωρούσε ότι η πολιτεία αυτή ανήκε σε όλους τους πολίτες, ήταν πάρα πολύ δίκαιη, πάρα πολύ ωφέλιμη και πάρα πολύ ευχάριστη για τους πολίτες που την χρησιμοποιούσαν (Παναθηναϊκός 130). Αυτός ο θαυμασμός δεν υπήρχε επειδή η πατρώα δημοκρατία έκανε τον δήμο κυρίαρχο της πολιτικής, αλλά διότι δεν κυβερνιόταν στην τύχη κι είχε ως στόχο της το άριστο αποτέλεσμα για όλους από την διακυβέρνηση της πολιτείας (Παναθηναϊκός 131).
Σημαντικό ρόλο στην πολιτεία, αν όχι τον σημαντικότερο, προκειμένου η πολιτική να λειτουργεί για το κοινό συμφέρον όλων και να φέρνει το άριστο αποτέλεσμα σε όλους τους πολίτες, είναι οι πολιτικές επιδόσεις των αρχόντων. Αν αυτοί που αποτελούν το εκτελεστικό σκέλος της πολιτείας, είναι άδικοι ή ανίκανοι και ασκούν τα αξιώματα που τους εμπιστεύτηκε η πολιτεία για το προσωπικό τους συμφέρον τότε τα συμφέροντα των πολιτών καταπατούνται και η ευδαιμονία της πολιτείας χάνεται. Έτσι λοιπόν κι ο Ισοκράτης έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το θέμα αυτό.
Ένα από τα στοιχεία που ξεχωρίζουν στους λόγους του Ισοκράτη, είναι ότι δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην εξουσία του δήμου πάνω στους άρχοντες. Υπάρχουν μάλιστα δύο πολύ χαρακτηριστικά αποσπάσματα στον Αρεοπαγιτικό του λόγο πάνω σε αυτό το ζήτημα. Στο πρώτο, ο Ισοκράτης λέει ότι δεν υπάρχει πιο σταθερή και δίκαιη δημοκρατία από εκείνην που τοποθετεί στα αξιώματα τους ικανότερους και παράλληλα κάνει τον λαό κυρίαρχο πάνω σε αυτούς – «αὐτῶν δὲ τούτων τὸν δῆμον κύριον ποιούσης» (Αρεοπαγιτικός 27). Στον ίδιο λόγο του, λίγο πιο πάνω, υποστηρίζει την ίδια θέση με ακόμη μεγαλύτερη ένταση, λέγοντας ότι η πολιτεία πρέπει να εγκαθιστά τον δήμο σαν τύραννο πάνω στους άρχοντες – «δεῖ τὸν μὲν δῆμον ὥσπερ τύραννον καθιστάναι τὰς ἀρχὰς» (Αρεοπαγιτικός 26).
Αυτές οι δύο φράσεις, το «τόν δῆμον κύριον» και το «τὸν δῆμον ὥσπερ τύραννον», δεν αφήνουν και πολλά περιθώρια για παρανοήσεις όσον αφορά την γνώμη του Ισοκράτη για την εξουσία που πρέπει να έχει ο δήμος πάνω στους άρχοντες. Οι λέξεις «κύριον» και «τύραννον» έχουν αναμφίβολα μία αυξημένη βαρύτητα. Το «κύριον» παραπέμπει στην κυριαρχία του δήμου πάνω στους άρχοντες και το «τύραννον» παραπέμπει στην επιβολή της θέλησής του δήμου πάνω στους άρχοντες, ώστε οι άρχοντες να μην έχουν δική τους θέληση αλλά να εκτελούν την θέληση του δήμου. Έτσι λοιπόν κατά τον Ισοκράτη, σε μία άριστη πολιτεία, ο δήμος πρέπει να ασκεί την κυριαρχία του πάνω στους άρχοντες επιβάλλοντας σε αυτούς την θέλησή του.
Εξάλλου και η επιλογή των ρημάτων που κάνει ο Ισοκράτης δεν είναι τυχαία. Τόσο το «ποιώ» όσο και το «καθίστημι» που χρησιμοποιεί, παραπέμπουν σε μία έτερη εξουσία που υπάρχει μέσα στην πολιτεία, η οποία όμως δεν είναι η καθιερωμένη πολιτική εξουσία με την έννοια την ψήφισης νόμων, λήψης αποφάσεων κτλ. Η εξουσία που μπορεί να κάνει (ποιούσης) κάποιο μέρος της πολιτείας να είναι κυρίαρχο πάνω σε ένα άλλο και να τοποθετεί (καθιστάναι) κάποιο μέρος της πολιτείας ως τύραννο κάποιου άλλου, είναι αναμφίβολα μία εξουσία με οργανωτική ισχύ πάνω στα διάφορα μέρη της πολιτείας. Είναι μία εξουσία που μπορεί να καθορίζει τις λειτουργίες εκάστου μέρους της πολιτείας, να τους αποδίδει τις πολιτικές αρμοδιότητες, αλλά και να τις παίρνει πίσω και να τις αποδίδει εκ νέου με διαφορετικό τρόπο εφόσον το επιθυμεί. Σήμερα θα λέγαμε αυτήν την εξουσία «κυριαρχία» ή «λαϊκή κυριαρχία» και θα εκφραζόταν μέσα από την «συντακτική εξουσία», την διαμόρφωση δηλαδή συνταγματικής έννομης τάξης.
Ο Ισοκράτης αναφέρεται σε αυτά τα αποσπάσματα μόνο στην κυριαρχία του δήμου πάνω στους άρχοντες, ωστόσο η λειτουργία της πολιτείας με γνώμονα το κοινό συμφέρον απαιτεί η κυριαρχία του δήμου να εκτείνεται σε όλα τα μέρη της πολιτείας κι όχι μόνο στους άρχοντες. Πάντως, η κυριαρχία του δήμου πάνω στους άρχοντες πάει πολύ πιο μακριά από το απλό δικαίωμα να τους εκλέγει ή να τους κληρώνει που έχουμε εμείς σήμερα.
Αυτό αποδεικνύεται από ένα άλλο απόσπασμα από τον Παναθηναϊκό λόγο του Ισοκράτη. Εκεί αναφέρεται στα κριτήρια που πρέπει να πληρούν όσοι αναλαμβάνουν τα αξιώματα της πολιτείας. Κάνει λόγο για την πολύ μεγάλη καταλληλότητα που πρέπει να έχουν οι αξιωματούχοι για να διοικήσουν, τις άριστες διοικητικές ικανότητες και την αρετή τους. Γνωρίζοντας τις απόψεις του Ισοκράτη για την εξουσία που πρέπει να έχει ο δήμος πάνω στους άρχοντες, μπορούμε να υποθέσουμε με ασφάλεια ότι μέρος αυτής της εξουσίας θεωρούσε ότι πρέπει να ήταν και ο ορισμός ορισμένων κριτηρίων σχετικά με το ποιος μπορεί να γίνεται άρχοντας των Αθηναίων. Κι επειδή τα κριτήρια αυτά απέβλεπαν στο να ασκείται η εκτελεστική λειτουργία της πολιτείας με τον καλύτερο δυνατό τρόπο και να έχει τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα για το συμφέρον των πολιτών, μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι ο Ισοκράτης έβλεπε την τυραννικού τύπου κυριαρχία του δήμου επί των αρχόντων ως το μέσον για να διασφαλίζεται η άσκηση των καθηκόντων τους για το κοινό συμφέρον.
Όταν η δική μας πολιτεία σήμερα, κάνει το ίδιο με αυτό που προτείνει ο Ισοκράτης για τους άρχοντες – όπως πράγματι το έκανε και η πολιτεία των Αθηναίων – σε όλα τα μέρη που την αποτελούν και ρυθμίζει το καθένα από αυτά για να λειτουργεί για το κοινό συμφέρον, τότε και η δική μας πολιτεία θα έχει όλες τις προϋποθέσεις για να φτάσουν να απολαμβάνουν οι πολίτες της την ευδαιμονία στον μέγιστο βαθμό.
Αναστάσιος Π. Συριανός 