Τα 3 βήματα για να λειτουργήσει το κοινό συμφέρον σε μία πολιτεία

Το κοινό συμφέρον, για να λειτουργήσει σε μία πολιτεία, οικοδομείται υποχρεωτικώς σε τρία επίπεδα κατ’ αντιστοιχία με τα τρία μέρη της πολιτείας.

[Αν θέλετε να μάθετε περισσότερα για το κοινό συμφέρον διαβάστε τα αντίστοιχα άρθρα στην Αρχική σελίδα και κυρίως αυτό το άρθρο εδώ που παρουσιάζει τις απόψεις του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Σε αυτό το άρθρο θα δούμε περιληπτικά ποια είναι τα 3 βήματα που πρέπει να ακολουθήσει μία πολιτεία αν θέλει να λειτουργήσει για το κοινό συμφέρον. Πάμε λοιπόν].

Στο πρώτο επίπεδο αναζητιέται ο τρόπος για να εκφρασθεί∙ αυτό πετυχαίνεται με τους νόμους. Όχι όμως με οποιουσδήποτε νόμους, αλλά τους νόμους εκείνους που τίθενται σύμφωνα με συγκεκριμένα κριτήρια που ευνοούν την θέσπιση των βέλτιστων νόμων για το συμφέρον της κοινωνίας. Οι Αθηναίοι, από την πρώιμη ανθρωποκεντρική περίοδο του Δράκοντα μέχρι το τέλος της δημοκρατίας, ανέπτυξαν έντεκα τουλάχιστον κριτήρια για την θέσπιση των νόμων τους κατά το κοινό συμφέρον, τα οποία ήταν τα εξής: κάθε νόμος έπρεπε 1) να είναι γραπτός, 2) να προβλέπει τα καλά και συμφέροντα για τον δήμο και 3) να είναι διατυπωμένος με τρόπο απλό και σαφή, επίσης έπρεπε 4) να ισχύει ένας νόμος για κάθε ζήτημα, κάθε νέος νόμος 5) να είναι προϊόν πρότασης που υποβλήθηκε από όποιον πολίτη το επιθυμούσε και 6) να εγκρίνεται από το σύνολο των πολιτών σε δημόσια συνεδρίαση 7) κατόπιν ωρίμου και λογικής σκέψεως που εξασφάλιζε το χρονικό κενό μεταξύ υποβολής πρότασης και ψηφοφορίας για την έγκρισή του, εφόσον 8) δεν αντιβαίνει την ισχύουσα νομοθεσία, και τέλος ο νόμος έπρεπε 9) να ισχύει για όλους τους πολίτες ανεξαιρέτως, 10) η ισχύς του να είναι ανώτερη από τα ψηφίσματα της Βουλής και του δήμου και 11) να συνεχίζει να ισχύει μόνο για όσο ο δήμος θεωρεί ότι εκφράζει το κοινό συμφέρον. Αυτά όσον αφορά το πρώτο επίπεδο και την θέσπιση των νόμων ώστε να εκφράζουν στο μέγιστο δυνατόν το κοινό συμφέρον της πόλεως.

[Αν θέλετε να μάθετε περισσότερα για τους «Νόμους των νόμων«, μπορείτε να κατεβάσετε δωρεάν πατώντας εδώ το αντίστοιχο απόσπασμα από το βιβλίο μου «Το Κοινό Συμφέρον και πώς εξασφαλίζεται«.]

Στο δεύτερο επίπεδο, το ζητούμενο είναι η εφαρμογή του κοινού συμφέροντος∙ αυτό πετυχαίνεται με τα διάφορα όργανα της πολιτείας που ασκούν τα πολιτικά αξιώματα. Οι αξιωματούχοι όμως που αναλαμβάνουν την επάνδρωση των πολιτειακών αξιωμάτων, ούτε τυχαίοι μπορεί να είναι άνευ ορισμένων ποιοτικών προσόντων, ούτε βεβαίως μπορεί η εξουσία τους να είναι ανεξέλεγκτη και ασύδοτη να ασκείται κατά βούληση και προς ιδίον όφελος. Για να τεθεί το λοιπόν το σύνολο των «αρχών» της πόλεως στην υπηρεσία της κοινωνίας εφαρμόζοντας στην πράξη την έννοια του κοινού συμφέροντος, οι Αθηναίοι 1) έθεσαν την κλήρωση εκ προκρίτων ως το βασικό μέσο ανάδειξης των αρχόντων στα πολιτειακά αξιώματα, 2) σταδιακά περιόρισαν την πολιτική ισχύ των «αρχών», 3) κατοχύρωσαν τον τακτικό πολιτειακό έλεγχο των «αρχόντων» από την ανάδειξή τους στα αξιώματα μέχρι το τέλος της θητείας τους και 4) τέλος, αν κατά την διάρκεια αυτών των ελέγχων κρίνονταν ότι προξένησαν κάποια βλάβη στα συμφέροντα της πόλης, τους παρέπεμπαν σε δίκη τιμωρώντας αυτούς που έβλαψαν την πόλη και τον δήμο. Όσον αφορά τον τακτικό πολιτειακό έλεγχο, αυτός εφαρμόστηκε σε τρία στάδια και με τους αντίστοιχους θεσμούς∙ πρώτα, πριν την ανάληψη του αξιώματος στο οποίο κληρώθηκαν, οι «αρχές» έπρεπε να περάσουν επιτυχώς την διαδικασία της «δοκιμασίας» για την εξακρίβωση των προσόντων και της ποιότητάς τους, στην συνέχεια κατά την διάρκεια της ενιαύσιας θητείας τους που χωριζόταν σε 10 πρυτανείες, έπρεπε να περάσουν επιτυχώς την διαδικασία της «επιχειροτονίας», σύμφωνα με την οποία έπρεπε να πάρουν την έγκριση του δήμου 9 φορές προκειμένου να διατηρήσουν το αξίωμά τους διαφορετικά ανακαλούνταν χάνοντάς το, ενώ στο τέλος της δέκατης πρυτανείας με την οποία ολοκληρωνόταν η θητεία τους περνούσαν από την διαδικασία απόδοσης «λόγου» και «ευθυνών», όπου εκεί κρίνονταν για το σύνολο των πολιτικών τους πεπραγμένων. Εάν κατά την διαδικασία είτε της «επιχειροτονίας» είτε της απόδοσης «λόγου» και «ευθυνών», η καταγγελία εναντίον κάποιου αξιωματούχου γινόταν αποδεκτή από το συγκεντρωμένο πλήθος, τότε ο αξιωματούχος αυτός παραπέμπονταν σε δίκη είτε ενώπιον του δικαστηρίου της Ηλιαίας είτε ενώπιον της εκκλησίας του δήμου σε ορισμένες πολύ σοβαρές υποθέσεις. Με αυτόν τον τρόπο η αθηναϊκή πολιτεία έθεσε υπό τον έλεγχό της τους αξιωματούχους που καλούνταν να διοικήσουν την πόλη, ώστε να ασκούν τα καθήκοντά τους με γνώμονα το συμφέρον της κοινωνίας κι όχι το δικό τους προσωπικό όφελος.

Όμως οι Αθηναίοι δεν αρκέστηκαν σε αυτό. Θέλοντας να εξασφαλίσουν ότι η πολιτεία τους θα λειτουργούσε προς το συμφέρον της κοινωνίας, πρόσθεσαν ακόμη ένα στοιχείο στην πολιτεία τους το οποίο τους επέτρεπε να ελέγχουν τα δύο προηγούμενα στάδια στα οποία οικοδομούνταν το κοινό συμφέρον.

Στο τρίτο επίπεδο η πολιτεία αναζητά να εξασφαλίσει ότι οι νόμοι θα εκφράζουν το κοινό συμφέρον, οι ρήτορες θα το υποστηρίζουν και οι άρχοντες θα το εφαρμόζουν. Για να πετύχει αυτήν την εξασφάλιση, επιστρατεύει την δύναμη του τρίτου στοιχείου που συνθέτει την πολιτεία, το οποίο αποτελούν οι πολίτες. Σε αυτούς ανατίθεται η πολιτική αρμοδιότητα να καταγγέλλουν και να μηνύουν οποιονδήποτε πολίτη, ρήτορα ή άρχοντα θέτει σε κίνδυνο το κοινό συμφέρον της πολιτείας. Η αρμοδιότητα αυτή επεκτείνεται στην δίκη και στην τιμωρία των κατηγορουμένων είτε από το δικαστήριο της Ηλιαίας όπου πλειοψηφεί ο δήμος, είτε από την ίδια την εκκλησία του δήμου, όταν διακυβεύεται εξαιρετικά μεγάλο συμφέρον ή κινδυνεύει η πολιτεία. Έτσι βλέπουμε τους πολίτες να έχουν μεταξύ άλλων τις πολύ σημαντικές αρμοδιότητες να καταγγέλλουν εκείνους που καταθέτουν προτάσεις παράνομων νόμων, εκείνους που δεν συμβουλεύουν ορθά την πόλη από το βήμα της αγοράς, εκείνους που παραβιάζουν τον ηθικό κώδικα της πόλης, εκείνους που αποπειρώνται να εξαπατήσουν τον δήμο, εκείνους που στρέφονται ενάντια στο πολίτευμα επιχειρώντας να το καταλύσουν κι εκείνους που προδίδουν τα συμφέροντα της πόλης. Μάλιστα, η κρισιμότητα ορισμένων εγκλημάτων όπως αυτά κατά της πόλης, του πολιτεύματος και του δήμου ήταν τέτοια που στις αρμοδιότητες των πολιτών προστίθενταν δικαστικές και «αστυνομικές» εξουσίες προκειμένου να μπορούν οι πολίτες να αμυνθούν εγκαίρως και να αποφευχθούν τα χειρότερα για το καλό όλων. Υπό αυτήν την έννοια, οι πολίτες ήταν η έσχατη γραμμή άμυνας της πολιτείας και οι κατ’ εξοχήν θεσμικά υπεύθυνοι για την προάσπιση του κοινού συμφέροντος.

ΜΕΡΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ	ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΚΟΙΝΟΥ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΟΣ
Νόμοι	Έκφραση
Άρχοντες	Εφαρμογή
Αρχόμενοι	Προστασία

Κλείνοντας αυτό το σύντομο άρθρο και κάνοντας μία συνολική αποτίμηση, μπορούμε να ισχυριστούμε βάσιμα ότι σύμφωνα με όσα μας διδάσκουν οι αρχαίοι Αθηναίοι, οι νόμοι ενός κράτους είναι δυνατόν να εκφράζουν την βούληση της κοινωνίας και να τίθενται με γνώμονα το κοινό συμφέρον, εφόσον τηρούν απαρεγκλίτως τους έντεκα θεμελιώδεις κανόνες που διέπουν το ορθώς «νομοθετείν». Είναι επίσης δυνατόν οι «αρχές» ενός κράτους να ασκούν τα καθήκοντά τους σύμφωνα με το συμφέρον της κοινωνίας σεβόμενοι τους νόμους, εφόσον τηρούνται οι κανόνες που διέπουν το ορθώς «άρχειν», ήτοι η πολιτική ισχύς των αξιωματούχων να είναι ελεγχόμενη, να εξετάζονται για τις πράξεις τους, να ευθύνονται και να τιμωρούνται για την κακοδιοίκηση και τις παρανομίες τους. Τέλος, είναι δυνατόν οι πολίτες ενός κράτους να προστατεύουν τα συλλογικά τους συμφέροντα, εφόσον καθίστανται συστατικά μέρη της πολιτείας κι έχουν στην διάθεσή τους τους κατάλληλους θεσμούς για να βεβαιώνουν ότι και οι νόμοι τίθενται κατά το κοινό συμφέρον και οι αρχές άρχουν σύμφωνα με αυτό.