Το δημοκρατικό σύστημα του «Κοινού των Μυκονίων» (1615 μ.Χ.)

Γυρίζουμε τον χρόνο πίσω στον 17ο αιώνα μ.Χ. Συγκεκριμένα πάμε στο έτος 1615, όταν και γίνεται η σύσταση του Κοινού των Μυκονίων. Τότε βλέπουμε ότι οι Μυκονιάτες της εποχής, παρά τα υποτυπώδη μέσα και υπό το βάρος του τουρκικού ζυγού, συνεχίζουν την αρχαιοελληνική παράδοση των «κοινών», δημιουργώντας στο νησί μια διοικητική οργάνωση δημοκρατικού τύπου κατά πολύ ανώτερη από την σημερινή. Η ανωτερότητα αυτή έγκειται στο γεγονός ότι το «Κοινό των Μυκονίων» ενσωματώνει τέσσερις τουλάχιστον βασικές αρχές του δημοκρατικού πολιτεύματος*: λαϊκή συνέλευση, καταστατικούς κανόνες, μικρή χρονική διάρκεια των αξιωμάτων και ανάκληση των αρχόντων του νησιού.  

Αν και πολλά θα μπορούσαν να ειπωθούν για τα ηθικά ζητήματα που κάλυπταν οι επίσημοι κανόνες συμπεριφοράς της εποχής, για τις αξιόποινες πράξεις και τις ποινές που επιβάλλονταν, εδώ στα σταθούμε μόνο στο ζήτημα της ανάκλησης των αρχόντων και την σημασία του.

Θυμίζω εδώ ότι ορισμένοι κορυφαίοι αρχαίοι πολιτικοί, ρήτορες και φιλόσοφοι όπως ο Ισοκράτης, ο Σόλων κι ο Αριστοτέλης, θεωρούσαν την ανάδειξη και τον έλεγχο των αρχόντων ως δύο εξουσίες που λειτουργούσαν από κοινού σαν ένα. Ήταν δηλαδή ένα ενιαίο ζεύγος εξουσιών το οποίο η πολιτεία απέδιδε από κοινού στους πολίτες της. Δεν επιτρεπόταν να ξεχωριστεί το ένα από το άλλο. Ας τις θεωρήσουμε ένα διπλό πακέτο εξουσιών το οποίο έπρεπε να διαθέτουν όσοι είχαν την ιδιότητα του πολίτη, ανεξαρτήτως πολιτεύματος. Ήταν συνεπώς αδιανόητο για αυτούς να μπορεί ο πολίτης να αναδεικνύει τους άρχοντες αλλά να μην μπορεί να τους ελέγξει για τον τρόπο άσκησης της εξουσίας που τους έδωσε.

Όσον αφορά λοιπόν την ανάδειξη και την ανάκληση των αρχόντων, διαβάζουμε το 1615 μ.Χ. στην πράξη της λαϊκής συνέλευσης της Μυκόνου για τους κοινοτικούς άρχοντες της επόμενης χρονιάς ότι:

«ει δε και ηθέλαμεν γνωρίσει καμμιάς λογής αταξία εις το μέσον τος, ανίσως κι ο χρόνος δεν ήθελεν είσται κομπλιρισμένος, θέλομεν τις ευγάλει κι θέλομεν βάλει άλλους να γοβερνάρουσι».

Σε ελεύθερη ερμηνεία από το Μυκονιάτικο ιδίωμα, το κείμενο λέει ότι:

«εάν διαπιστώσουμε κάποιο είδος κακής διαχείρισης από τους άρχοντες κατά την διάρκεια της θητείας τους, κι ενώ αυτή δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί, τότε θα τους αφαιρέσουμε την ιδιότητα που τους δώσαμε και θα βάλουμε άλλους να διοικήσουν»

Το περιεκτικό αυτό απόσπασμα μας αποκαλύπτει ορισμένα πολύ ενδιαφέροντα σημεία. Κατ’ αρχήν, κατά το αρχαίο πρότυπο, διατηρείται και στην Μύκονο η διπλή εξουσία ανάδειξης κι ανάκλησης των αρχόντων από αυτούς που έχουν πολιτικά δικαιώματα. Ακολουθώντας πιστά θα λέγαμε τα χνάρια της ελληνικής πολιτικής παράδοσης, το δίδυμο «ανάδειξη κι έλεγχος των αρχών» παραμένει ενιαίο κι αδιάσπαστο στην Μύκονο του 17ου αιώνα μ.Χ., τόσους πολλούς αιώνες μετά την άνθιση του ελληνικού πνεύματος. Το τονίζουμε αυτό για να γίνει η αντιπαράθεση με την σημερινή εποχή, όπου στον κοινοβουλευτισμό όχι μόνο οι πολίτες δεν έχουν δικαίωμα να ελέγχουν αυτούς που αναδεικνύουν στην εξουσία, αλλά η έννοια του ελέγχου των αρχών έχει σχεδόν εξ ολοκλήρου καταργηθεί.

Παρ’ όλα αυτά, η δίδυμη αυτή αρχή εξουσιών δεν έχει εκλείψει τελείως ούτε είναι άγνωστη και σήμερα. Αυτήν την ενιαία αρχή την βλέπουμε να επιβιώνει και σήμερα στον τρόπο λειτουργίας των κομμάτων, αλλά κι ακόμη πιο έντονα στην σχέση εργοδότη και υπαλλήλων. Για παράδειγμα, το κόμμα επιλέγει αυτούς που θα πολιτευτούν κάτω από την ομπρέλα του και θα αναλάβουν αξιώματα, αλλά ταυτόχρονα το ίδιο το κόμμα μέσω του αρχηγού του μπορεί να τους καθαιρεί από τα αξιώματα και να τους διαγράφει κιόλας από το κόμμα, όταν παρεκκλίνουν από την κομματική γραμμή. Αυτό είναι ένα παράδειγμα όπου το ενιαίο της δύναμης του ορισμού κι ελέγχου του πολιτικού προσωπικού παραμένει ενεργό στο σημερινό σύστημα. Όμως, ενώ την αρχή αυτή το σύστημα την θέλει και την αναγνωρίζει ως θεμελιακή για την λειτουργία των κομμάτων, δεν την αναγνωρίζει στους πολίτες εμποδίζοντας έτσι την ορθή λειτουργία της ίδιας της πολιτείας. Διότι πράγματι, όταν διασαλεύεται αυτή η αρχή κι αυτοί που αναλαμβάνουν αξιώματα δεν ελέγχονται από αυτούς που τους τα έδωσαν, τότε τους επιτρέπεται να κάνουν ό,τι θέλουν παραβιάζοντας τους νόμους και καταπατώντας το δίκαιο. Κάτι τέτοιο όμως είναι ανεπίτρεπτο σε μία ορθή πολιτεία.

Από εκεί και πέρα, είναι φανερό ότι οι Μυκονιάτες της εποχής εκείνης διατηρούν ζωντανό τον εντολιακό χαρακτήρα των αξιωμάτων ο οποίος ιστορικά διαπερνά την ελληνική δημοκρατική παράδοση. Η διαφορά σε σχέση με τον εξουσιαστικό χαρακτήρα που έχουν τα πολιτικά αξιώματα σήμερα στο κοινοβουλευτικό σύστημα, έγκειται στην αρχή που θέλει τους άρχοντες να δέχονται τις εντολές, να είναι εντολοδόχοι της κοινωνίας κι όχι εξουσιαστές της. Αυτή η αρχή, αυτονόητη για τους παλαιούς Μυκονιάτες, είναι κι ο λόγος που γεννά αναγκαστικώς τον θεσμό της ανάκλησης ως μέτρο προστασίας της εντολής που η κοινότητα έδωσε στον άρχοντα ενάντια στην κατάχρηση της δύναμής του και της παραβίασης των καθηκόντων του.

Από το παραπάνω απόσπασμα και το χωρίο «ει δε και ηθελαμεν γνωρίσει καμμίας λογής αταξίας» θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το ζήτημα της ανάκλησης των αρχόντων ετίθετο ύστερα από κάποια καταγγελία που κατατίθεται εναντίον τους για παράτυπη ή μη αποδεκτή ενέργεια που έπεσε στην αντίληψη του καταγγέλλοντα.

Από το «ανίσως κι ο χρόνος δεν ήθελεν εισται κομπλιρισμενος» συμπεραίνουμε ότι η καταγγελία μπορούσε να γίνει οποιαδήποτε στιγμή εν μέσω της θητείας του άρχοντα ενδεχομένως σε κάποιο αρμόδιο όργανο ή σε μια απο τις λαϊκές συνελεύσεις. Τέλος, το «θέλομεν τις ευγαλει κι θέλομεν βαλει αλλους να γοβερναρουσι» είναι σαφές ότι αναφέρεται στην ανάκληση των αρχόντων και την αντικατάστασή τους.

Μια θεσπέσια αποτύπωση του σπουδαίου αυτού δημοκρατικού θεσμού έχουμε και σε μια μεταγενέστερη (1649 μ.Χ.) καταστατική πράξη του «Κοινού των Μυκονίων» όπου περιγράφεται το πλαίσιο της προυχοντικής ηγεσίας στο νησί. Αναφέρεται λοιπόν εκεί ύστερα από μια σύντομη εισαγωγή ότι:

«Αρχη’ ναι παλαιοθε απ’ οτες εμπιταρισε το νησί μας, ότι να βανομε γεροντοι κι οποτε δεν μας αρεσουσι, να τις ευγανομε, να βανομε άλλους».

«Είναι παλαιά καταστατική αρχή στο νησί μας, να εκλέγουμε άρχοντες κι όποτε δεν μας αρέσουν, να τους βγάζουμε και να βάζουμε άλλους στην θέση τους»

Με αυτόν τον απλό και περιεκτικό τρόπο, λοιπόν, περιγράφουν οι Μυκόνιοι του 17ου αιώνα τον δημοκρατικό θεσμό της ανάδειξης κι ανάκλησης των αρχόντων τους. Εμείς τους βάλαμε στα αξιώματα, εμείς οι ίδιοι θα τους βγάλουμε και θα βάλουμε άλλους στην θέση τους άμα δεν μας κάνουνε πια. Τόσο απλά.

Η σημασία αυτού του θεσμού είναι πάρα πολύ σημαντική στο να μας αναδείξει ένα ζήτημα που αγνοεί πλήρως ο σύγχρονος πολιτικός πολιτισμός παγκοσμίως, με μοναδικές εξαιρέσεις ορισμένες πολιτείες των Η.Π.Α και την Λατινική Αμερική. Πρόκειται για το ζήτημα της ευθύνης που διέπει – ή τουλάχιστον πρέπει να διέπει – όλους τους δημόσιους λειτουργούς σε μια δημοκρατική πολιτική κοινότητα. Ευθύνης πραγματικής κι όχι υποτιθέμενης που βασίζεται στο ευφυολόγημα ότι ο πολιτικός τιμωρείται στην κάλπη. Οι τοπικοί άρχοντες, έχοντας πάρει την εντολή να επωμιστούν ορισμένες αρμοδιότητες για την προστασία του κοινού τρόπου ζωής και της ηθικής τάξης στο νησί, βλέπουμε ότι είναι ταυτόχρονα κι υπεύθυνοι απέναντι στους Μυκονιάτες που τους εξέλεξαν για την ορθή άσκηση αυτών των αρμοδιοτήτων προς όφελος των κατοίκων. Σε διαφορετική περίπτωση, χωρίς την θεμελίωση αυτής της υπευθυνότητας πάνω σε κάποιον θεσμό ελέγχου των αρχόντων, η εντολή εύκολα αλλοιώνεται ή «ξεχνιέται» από τον πονηρά και ιδιοτελώς σκεπτόμενο άρχοντα. Ελλείψει οποιασδήποτε ελεγκτικής διαδικασίας, ο εκάστοτε άρχοντας μπορεί εύκολα να σπάσει την σχέση εντολέα-εντολοδόχου που φυσιολογικά υφίσταται και να αρχίσει να διοικεί αυθαιρέτως προς ίδιον συμφέρον, αφού δεν υπάρχει κανείς να τον ελέγξει, ούτε θεσμός ούτε άνθρωπος. Κι αν κάτι τέτοιο μπορεί να φαντάζει σήμερα ως δεδομένο κι αυτονόητο ότι συμβαίνει, όλα δείχνουν ότι τότε δεν πρέπει να ήταν και τόσο εύκολο. Δεν θα πρέπει λοιπόν μόνο να μας εντυπωσιάζει το γεγονός ότι οι πρόγονοι μας αναδεικνύονται πιο άξιοι κι ικανοί από εμάς να ελέγχουν τους άρχοντές τους, αλλά θα πρέπει και να αναρωτιόμαστε για ποιον λόγο σήμερα εμείς δεν έχουμε κανένα απολύτως μέσο να τους ελέγχουμε και να τους τιμωρούμε όπου είναι απαραίτητο.

Με τον θεσμό της ανάκλησης των αρχόντων το πολιτικό ένστικτο των Μυκονιατών εκδηλώνει έξοχα το πνεύμα της ελληνικής πολιτειακής θέσπισης του οποίου είναι μέτοχος και το οποίο είχε προ πολλού βρει απαντήσεις σε αυτά τα δύσκολα πολιτειακά ζητήματα. Παρ’ όλα αυτά, οι δημοκρατικές αρχές που συναντάμε στα κοινά των Ελλήνων κατά την τουρκοκρατία και των οποίων η Μύκονος αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα, καταργήθηκαν σταδιακά από την εποχή του Όθωνα μέχρι τις μέρες μας· τα σχέδια Καποδίστρια και Καλλικράτη ήταν τα τελειωτικά χτυπήματα σε ότι είχε απομείνει από αυτά. Το νέο ελληνικό κράτος ακολουθώντας την ευρωπαϊκή πεπατημένη κατήργησε σε λίγα χρόνια και με μια χούφτα νόμους την οργανική σχέση που επί χιλιετίες είχε αναπτύξει ο ελληνισμός μεταξύ του κοινωνικού και πολιτικού φαινομένου. Έτσι αρχής γενομένης από την βα(ρ)υαροκρατία, η πανάρχαια πολιτική θέσμιση που ξεπροβάλλει μέσα από την ίδια την κοινότητα κι αποτελεί απευθείας προϊόν της το οποίο εξασφαλίζει την ελευθερία της και τα συμφέροντά της, αντί να κατοχυρωθεί πανηγυρικά στο πολίτευμα με την απελευθέρωση μας από τους Τούρκους τελικά βλέπουμε ότι καταργείται. Το αποτέλεσμα είναι ο Έλληνας, αν και ελεύθερος από τον ξένο κατακτητή, να μην δύναται να βιώσει ελεύθερο πολιτικό βίο στην ελεύθερη πατρίδα του και τελικά να έχουμε το παράδοξο της υποδούλωσης της κοινωνίας εν ελευθερία του ελληνικού κράτους.

Υπό το φως των γνώσεων που πηγάζουν από την αρχαία ελληνική πολιτική φιλοσοφία, την δημοκρατία, τα δημοκρατικά συστήματα των Κοινών και τους σύγχρονους δημοκρατικούς θεσμούς, είναι αυτονόητο ότι το σημερινό σύστημα είναι αποτύχει παταγωδώς για να οδηγήσει τις κοινωνίες στο αγαθό και μία νέα πολιτική επανάσταση είναι αναγκαία.

*Όπως αυτό νοείται κατά το αρχαίο αθηναϊκό πρότυπο, το οποίο βεβαίως καμμιά ουσιαστική σχέση δεν έχει με τον σημερινό κοινοβουλευτισμό.

Βιβλιογραφία

Περικλής Γ. Ζερλέντης, Σύστασις του Κοινού των Μυκονίων. Εν Ερμουπόλει: Τύποις Νικολαου Γ. Φρερη (1924).

Γεώργιος Δ. Κοντογιώργης, Κοινωνική δυναμική και πολιτική αυτοδιοίκηση: οι ελληνικές κοινότητες της τουρκοκρατίας. Λιβάνης (1982)