Ο Σωκράτης, ο αρχαίος Αθηναίος φιλόσοφος, έχει αναμφίβολα αφήσει το στίγμα του στον ανθρώπινο πολιτισμό ίσως περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον Έλληνα. Σε όλο τον κόσμο, μελετώνται η φιλοσοφία του και η διδασκαλία του, η μαιευτική του τέχνη έγινε ο προάγγελος σύγχρονων επιστημονικών πεδίων, ενώ δεν έχει πάψει να θαυμάζεται ο τρόπος ζωής του κι ακόμη περισσότερο ο τρόπος με τον οποίο αντιμετώπισε τον θάνατο. Μάλιστα, η αγάπη προς το πρόσωπό του έχει οδηγήσει ανθρώπους και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό να διεξάγουν ακόμη και εικονικές δίκες για την δικαίωση του Σωκράτη από την άδικη ποινή που τον καταδίκασε σε θάνατο πριν περίπου 2.500 χρόνια.
Πόσο άψογος όμως ήταν στα αλήθεια ο Σωκράτης; Ήταν πράγματι τόσο δίκαιος και αγαθός όσο τα κείμενα τον παρουσιάζουν; Κι αν ήταν τόσο αγαθός, πώς εξηγείται το γεγονός ότι πολλοί από τους μαθητές του έγιναν Τύραννοι και ήταν υπεύθυνοι για μία από τις σκοτεινότερες περιόδους της Αθηναϊκής ιστορίας; Αυτή ακριβώς άλλωστε, ήταν μία από τις κατηγορίες που απευθύνθηκαν στον Σωκράτη για να ενισχύσουν οι μηνυτές του την θέση τους ότι ο Σωκράτης διαφθείρει την πόλη (μέσω των νέων) εισάγοντας καινά δαιμόνια. Μπορεί λοιπόν ο Σωκράτης να είναι καλός δάσκαλος όταν έχει «βγάλει» έναν Αλκιβιάδη κι έναν Κριτία, τα δύο μαύρα πρόβατα κατά την Ζακλίν ντε Ρομιγύ, που προξένησαν τόσα κακά στην πόλη των Αθηναίων;
Αυτή η κατηγορία αναφέρεται χαρακτηριστικά από τον Αισχίνη στον λόγο του κατά Τιμάρχου (173), όπου λέει: «Και από εσάς, ω Αθηναίοι, που καταδικάσατε εις θάνατον τον σοφιστήν Σωκράτην, επειδή ήτο γνωστόν ότι υπήρξεν ο διδάσκαλος του Κριτίου, ενός από τους Τριάκοντα τυράννους που κατέλυσαν την δημοκρατίαν». Πάμε λοιπόν να εξετάσουμε κατά πόσο μπορεί να φταίει ο Σωκράτης για τα πεπραγμένα των μαθητών του.
Ένα βασικό στοιχείο που θα μας βοηθήσει να αξιολογήσουμε ορθά την οποιαδήποτε ευθύνη ενδέχεται να βαραίνει τον Σωκράτη για την πολιτική σταδιοδρομία των μαθητών του, είναι να θυμηθούμε για τι πράγμα έγινε γνωστός ο ένας κι ο άλλος, τι τους χαρακτήριζε περισσότερο. Οι δύο μαθητές, Αλκιβιάδης και Κριτίας, χαρακτηρίζονταν από το γεγονός ότι έβαζαν τον εαυτό τους πάνω από τον νόμο. Ο Σωκράτης, από την άλλη, με την ζωή του αλλά κυρίως με τον θάνατό του, απέδειξε περίτρανα ότι έβαζε τον νόμο πάνω από τον εαυτό του και μέσα από τους διαλόγους που έχουμε στα χέρια μας είναι ολοφάνερο ότι ωθούσε τους μαθητές του κι όλους τους πολίτες στο να σέβονται και να τηρούν τους νόμους της πόλης.
Η διδασκαλία το λοιπόν του Σωκράτη, είναι αντίθετη από όσα εφάρμοσαν στην ζωή τους ο Αλκιβιάδης και ο Κριτίας μεταξύ άλλων. Κι εκτός αν δεν αναγνωρίζουμε την ελεύθερη βούληση κάθε ανθρώπου να πράττει όπως αυτός θέλει, θα πρέπει να αποδεχτούμε ότι η ανήθικη και κακοποιός δράση των δύο αυτών μαθητών του Σωκράτη, είναι αποκλειστικά προϊόντα της δικής τους θέλησης κι επιλογής. Διότι ο δάσκαλος είναι εκεί να σου δείξει τον σωστό δρόμο που πρέπει να ακολουθήσεις, αλλά εσύ είσαι αυτός που πάντα πρέπει να τον διανύσεις. Κι αυτό απαιτεί να το λέει η καρδιά σου, να έχεις ισχυρή θέληση κι αποφασιστικότητα για να τον ακολουθήσεις ενάντια στις εγωκεντρικές προσωπικές σου επιθυμίες που τυχόν να ζητούν διέξοδο. Από αυτό γίνεται φανερό ότι οι δύο αυτοί άνδρες δεν είχαν τα κότσια να αντισταθούν στον υπέρμετρο εγωκεντρισμό τους και τις φιλοδοξίες τους και νικήθηκαν από τον (κατώτερο) εαυτό τους.
Ύστερα, για να ενισχύσω το παραπάνω σκεπτικό, θα πρέπει να αναλογιστούμε ότι ο Σωκράτης δεν «έβγαλε» μόνο Αλκιβιάδη και Κριτία, αλλά έβγαλε και Ξενοφώντα και Πλάτωνα. Αυτό μας δείχνει ότι αν η ευθύνη για την πορεία των μαθητών του βάραινε μόνο τον δάσκαλο, τότε αν ο Σωκράτης προέτρεπε και δίδασκε το να είσαι κακός, θα έπρεπε να βγάζει μόνο Κριτίες και Αλκιβιάδηδες, ενώ αν δίδασκε το αγαθό, τότε θα έπρεπε να βγάζει μόνο Πλάτωνες. Όμως, αυτό δεν ισχύει. Ο ίδιος δάσκαλος, «έβγαλε» και Κριτίες και Πλάτωνες, διότι εν τέλει μπορεί ο δάσκαλος να διδάσκει σε όλους τα ίδια, όμως κάθε μαθητής θα πράξει σύμφωνα με την δική του βούληση η οποία είναι απαράβατη, ότι κι αν κάνει ή πει ο δάσκαλός του. Η προσωπική ευθύνη, άρα, του μαθητή είναι ισχυρότερη από όσα διδάσκει ο δάσκαλος κι είναι αυτή που στο τέλος θα κρίνει αν και πόσο καλά θα εφαρμόσει ο δάσκαλος την σοφία που προσπάθησε να του μεταδώσει ο δάσκαλός του.
Επιπλέον, ένα πολύ σημαντικό στοιχείο που κρίνει την επιτυχία ή όχι μίας διδασκαλίας, εκτός από την ελεύθερη βούληση, είναι η φύση του μαθητή. Κάθε άνθρωπος είναι προικισμένος με μία ιδιαίτερη φύση και αυτή η φύση διαφέρει στον καθένα ώστε να μην είναι όλοι οι άνθρωποι στον ίδιο βαθμό επιδεκτικοί στην ίδια διδασκαλία. Κάθε μαθητής είναι διαφορετικός και παίρνει τα διδάγματα των δασκάλων του και τα εφαρμόζει ο καθένας όπως μπορεί, άλλος ορθά κι άλλος στρεβλά, άλλος καλύτερα κι άλλος χειρότερα. Ο Σωκράτης ναι μεν δίδασκε το αγαθό και την υπακοή στον νόμο, αλλά η φύση του Αλκιβιάδη και του Κριτία μπορεί να μην είχε χώρο για να καρπίσουν αυτές οι διδαχές και να ζητούσαν κάτι άλλο με μεγαλύτερο πόθο. Αυτό δείχνει και την δυσκολία που εμπεριέχει η θέση του δασκάλου και για αυτόν τον λόγο επίσης θα ήταν άδικο να ρίχνουμε το φταίξιμο στον Σωκράτη. Εδώ οι γονείς δίνουν στα παιδιά τους την ίδια αγάπη και ανατροφή κι άλλο παιδί βγαίνει τίμιο κι άλλο παιδί βγαίνει κλέφτης, πώς είναι δυνατόν να ζητάμε από τους δασκάλους να βγάζουν μόνο αγαθούς μαθητές; Ξεχνάμε ή αγνοούμε ότι δεν είναι όλοι το ίδιο επιρρεπείς στο καλό και το αγαθό κι ότι στο τέλος της ημέρας ο καθένας είναι ελεύθερος να κάνει ότι θέλει, άλλος το καλό και το δίκαιο κι άλλος το κακό και το άδικο;
Το μόνο που ίσως θα μπορούσε να προσάψει κανείς στον Σωκράτη είναι η αποτυχία του στο να διορθώσει τους χαρακτήρες αυτών των δύο προσωπικοτήτων. Μα κι αυτό το επιχείρημα προσκρούει στην φύση του κάθε ανθρώπου και στην ελεύθερη βούλησή του, δύο εντελώς αστάθμητους παράγοντες που κανένας δάσκαλος δεν μπορεί να ελέγξει, παρά μόνο ίσως ο νόμος. Μόνο ο νόμος στην αρχαία Αθήνα θα μπορούσε να προβάλλει μία ικανή αντίσταση στις φιλοδοξίες αυτών των δύο ανδρών ώστε να τους εμποδίσει από το να προκαλέσουν όλα αυτά τα δεινά στην πόλη τους. Όμως, από την στιγμή που ούτε ο νόμος με τις τιμωρίες και τις ποινές του, δεν κατάφερε να το κάνει, πώς θα μπορούσε να το πετύχει ένας δάσκαλος που μόνο όπλο του έχει τις νουθεσίες και τις παραινέσεις του;
Αν όπως λένε ο καλύτερος τρόπος να διδάξεις είναι το παράδειγμά σου, τότε ο Σωκράτης υπήρξε ένας εξαίσιος δάσκαλος. Κι αυτό γιατί ο ίδιος εφάρμοσε στην ζωή του όσα δίδασκε στους άλλους. Δεν είναι μόνο το τέλος της ζωής του και η επιλογή του να παραμείνει «νόμιμος» ως και την ύστατη στιγμή με το να υπομείνει την θανατική ποινή ενώ μπορούσε να διαφύγει. Τα διαπιστευτήριά του τα είχε δώσει αρκετά πιο πριν, τόσο επί των ημερών της δημοκρατίας όσο και κατά την διάρκεια του καθεστώτος των Τριάκοντα Τυράννων. Και μάλιστα σε δύο πολύ δύσκολες περιπτώσεις, όταν όλοι υπόλοιποι έδειχναν δειλία, εκείνος είχε την ανδρεία να παραμένει πιστός στους νόμους αρνούμενος να υποκύψει στα θελήματα του όχλου και των τυράννων, βάζοντας έτσι σε κίνδυνο την ζωή του. Μόνο αυτός αντιτάχθηκε από το σύνολο των πρυτάνεων που προήδρευαν της συνέλευσης του δήμου, στον εξοργισμένο όχλο που ζητούσε να δικάσει όλους τους στρατηγούς της ναυμαχίας των Αργινουσών μαζί και να τους καταδικάσει σε θάνατο, επειδή κάτι τέτοιο θα ήταν άδικο και παράνομο: «ουκ εφη άλλ’ η κατά νόμον πάντα ποιήσειν». Έτσι ο Σωκράτης, εμμένοντας στην νομιμότητα, ψήφισε αρνητικά παρά τις απειλές που δέχθηκε. Αλλά κι όταν το καθεστώς των τριάντα τυράννων, θέλοντας να τον εμπλέξει κι αυτόν στα εγκλήματά του απαίτησε από τον Σωκράτη και άλλους τρεις να πάνε και να συλλάβουν κάποιον Λέοντα Σαλαμίνιο, μόνο ο φιλόσοφος από όλους όσους δόθηκε η διαταγή, αρνήθηκε και αντί αυτού πήγε σπίτι του. Τέτοια περιφρόνηση στα κελεύσματα του τυράννου είναι πράγματι αξιοθαύμαστη.
Βλέπουμε λοιπόν, ότι ο Σωκράτης δεν μας αφήνει περιθώριο ώστε να του προσάψουμε κατηγορίες για την διαγωγή των τυράννων κι ας ήταν ορισμένοι εξ αυτών μαθητές του. Αν ο Σωκράτης ήταν ομοϊδεάτης τους, τότε γιατί δεν συνεργάστηκε μαζί τους, αλλά εναντιώθηκε σε αυτούς σε σημείο να τους περιφρονεί προκλητικά; Αν πάλι υποστηρίξει κανείς ότι οι τύραννοι έκαναν απλά αυτά που τους δίδαξε ο δάσκαλός τους, τότε γιατί ο ίδιος ο Σωκράτης έκανε τα αντίθετα από αυτούς; Πώς γίνεται δηλαδή ο Σωκράτης να δίδασκε την ανυπακοή στον νόμο στους άλλους, αλλά ο ίδιος να ρίσκαρε την ζωή του και εν τέλει να την έχασε εξ αιτίας της υπακοής του σε αυτόν; Αν ίσχυε κάτι τέτοιο, θα είχαμε για πρώτη φορά το φαινόμενο ένας δάσκαλος να διδάσκει το κακό αλλά να πράττει το καλό, πράγμα αδύνατο. Αυτό που έχουμε δει να γίνεται κατά κόρον, όταν υπάρχει αναντιστοιχία λόγων και πράξεων, είναι να υποστηρίζει κάποιος το καλό στα λόγια αλλά να κάνει το κακό στην πράξη. Ποτέ το αντίστροφο. Κι ο Σωκράτης δεν αποτελεί την εξαίρεση στον κανόνα.
Για όλα αυτά λοιπόν που είπα παραπάνω, θεωρώ ότι είναι λάθος να ρίχνουμε το φταίξιμο και την ευθύνη στον Σωκράτη για όσα έκαναν οι μαθητές του, διότι πάνω από όλα αφαιρούμε την ευθύνη των αισχρών πράξεων από αυτούς που τις έκαναν και τις μεταθέτουμε σε κάποιον που τους έλεγε πάντα να κάνουν το αντίθετο από αυτό που τελικά έκαναν. Ας μην εξακολουθούμε να αδικούμε λοιπόν τον Σωκράτη τόσους αιώνες μετά τον θάνατό του κι ας μην του ρίχνουμε ευθύνες για πράγματα που ήταν έξω από τον δικό του έλεγχο και που είναι βέβαιο ότι αν ήταν στο χέρι του δεν θα τα επέτρεπε ποτέ να συμβούν. Οι μαθητές του Σωκράτη, ήταν ενήλικες άνδρες δεν ήταν παιδάκια για να μεταθέσουμε την ευθύνη σε κάποιον άλλον κι ο Σωκράτης δεν ήταν ούτε ο πατέρας τους ούτε ο κηδεμόνας τους για να την πάρει αυτός. Ο δάσκαλος Σωκράτης τίμησε στο έπακρο τις διδαχές του κι αν είχαν φροντίσει να το κάνουν έστω και λίγο κι αυτοί που έμελλε να γίνουν τύραννοι, θα είχαν αποφύγει το κακό που έκαναν στους εαυτούς τους και στην πόλη τους.
Εξάλλου, μην ξεχνάμε ότι οι Τριάκοντα τύραννοι όταν πήραν την εξουσία εξέδωσαν διαταγή με την οποία απαγόρευαν την φιλοσοφία. Την διαταγή αυτήν μάλιστα την εξέδωσε (ποιος λέτε;) ο Κριτίας, ο οποίος σύμφωνα με μία πηγή μισούσε τον Σωκράτη παρότι υπήρξε μαθητής του. Γνωρίζοντας ότι ο Σωκράτης δίδασκε τους πολίτες να είναι καλοί κ αγαθοί, εύκολα οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι ο λόγος που απαγορεύτηκε η φιλοσοφία από την Αθήνα την εποχή των τυράννων, ήταν για να σιγήσουν τέτοιες φωνές σαν κι αυτή του Σωκράτη, οι οποίες οδηγούσαν τους πολίτες να τάσσονται με την νομιμότητα και να μην δέχονται να διοικούνται με αυθαιρεσίες.
Αυτό άραγε δεν φαίνεται καθόλου περίεργο σε όσους υποστηρίζουν ότι ο Σωκράτης ανέθρεψε τυράννους; Αν δάσκαλός τους στα καμώματά τους ήταν πράγματι ο Σωκράτης, τότε δεν θα έψαχναν ούτε να τον εμπλέξουν στα εγκλήματά τους, ούτε να του κλείσουν το στόμα, αλλά θα τον τιμούσαν δίνοντάς του αξιώματα και προνόμια. Όμως εδώ αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο Σωκράτης και οι τύραννοι κινούνται σε εντελώς αντίθετες κατευθύνσεις. Σε τέτοιο βαθμό είναι αντίθετοι, που άνετα θα μπορούσε κάποιος να αναρωτηθεί πώς είναι δυνατόν να υπήρξαν μαθητές ενός τέτοιου άνδρα αυτοί που ακύρωσαν κάθε έννοια νομιμότητας και αιματοκύλησαν την Αθήνα; Και τελικά τι εννοούμε όταν λέμε ότι ορισμένοι από τους τυράννους υπήρξαν μαθητές του Σωκράτη, αφού δεν έμαθαν ούτε τα βασικά από όσα τους δίδαξε; Πόσο «μαθητές» του ήταν τελικά στ’ αλήθεια;
Σε όλη αυτήν την ιστορία, ας έχουμε υπ’ όψιν μας το εξής. Αληθινός μαθητής δεν είναι οποιοσδήποτε σε συναναστρέφεται, έρχεται και σε ακούει να δίνεις διαλέξεις και συζητάει μαζί σου, αλλά αυτός που μπορεί να αφομοιώνει και να εφαρμόζει αυτά που διδάσκεις. Κι από την στιγμή που ούτε ο Αλκιβιάδης, ούτε ο Κριτίας, ούτε και κανένας από τους άλλους που έγιναν τύραννοι, στις καθοριστικές στιγμές της ζωής τους δεν εφάρμοσαν τις διδαχές του δασκάλου τους, δεν μπορούν να λένε ότι υπήρξαν πραγματικά μαθητές του αφού δεν έμαθαν να ζουν και να πράττουν όπως εκείνος. Τον δάσκαλό σου, τον σέβεσαι και τον αγαπάς. Το να κυνηγάς να τον φιμώσεις και να τον ενοχοποιήσεις δεν δείχνει ακριβώς σεβασμό και αγάπη προς το πρόσωπό του. Ίσως τελικά το βάρος της απόρριψης από τον Σωκράτη να ήταν βαρύ για τον καλομαθημένο Κριτία και να μην άντεξε την έλλειψη αποδοχής από τον σεβαστό δάσκαλο που σχεδόν όλοι παραδέχονταν, εχθροί και φίλοι, για την αξία του.
Κι αν ο Κριτίας ζώντας κοντά στον δάσκαλο δεν κατάφερε ποτέ να γίνει πράγματι μαθητής του Σωκράτη, αυτό δεν μας εμποδίζει να γίνουμε εμείς σήμερα αληθινοί μαθητές του κι ας μην τον έχουμε μαζί μας με την φυσική του παρουσία, μελετώντας το έργο του και την ζωή του κι ακολουθώντας τις διδαχές του για να γίνουμε ενάρετοι πολίτες χρήσιμοι για τον τόπο μας.
Αναστάσιος Π. Συριανός 