«Από όλα τα αγαθά της ζωής το πιο θεϊκό μετά τους θεούς είναι η ψυχή, που είναι και το πιο κοντινό και δικό μας…πρέπει να τιμά ο άνθρωπος την ψυχή του δεύτερη, μετά τους θεούς και όσους τους ακολουθούν. Κανένας όμως από εμάς γενικά δεν την τιμά σωστά. Απλώς νομίζει ότι την τιμά».
πλατων νομοι ε, 726α
Σε προηγούμενο άρθρο θίξαμε τον τρόπο με τον οποίο πρέπει η πολιτεία να δίνει τις τιμές (πολιτικά δικαιώματα, αξιώματα, δωρεές κτλ) στους πολίτες. Εκεί είδαμε ότι σύμφωνα με τον Πλάτωνα η πολιτεία πρέπει να αποδίδει τις περισσότερες και τις καλύτερες τιμές στους πολίτες που τιμούν τον αληθινό Εαυτό τους, δηλαδή την Ψυχή τους. Σε αυτό το άρθρο θα ακολουθήσουμε και πάλι την σκέψη του Πλάτωνα για να δούμε τι είναι αυτό που πρέπει να κάνει ένας πολίτης για να τιμά την Ψυχή του, ώστε να είναι άξιος να τον τιμά κι η πολιτεία.
Η κεντρική ιδέα του Πλάτωνα είναι ότι όποιος με τα λόγια και τις πράξεις του δεν κάνει την ψυχή του καλύτερη από ότι ήταν, αυτός νομίζει ότι την τιμά, αλλά δεν την τιμά στα αλήθεια. Με βάση αυτήν την αρχή, ο φιλόσοφος αναφέρεται στα 7 πιο διαδεδομένα είδη των «ατιμιών» που κάνουν οι πολίτες στους Εαυτούς τους νομίζοντας εσφαλμένα ότι τιμούν τις ψυχές τους, αλλά τελικά τις βλάπτουν.
Τα 7 είδη πολιτών ανάλογα με τις ατιμίες που προκαλούν στις Ψυχές τους είναι οι εξής:
1. Ο ασύδοτος
«Όταν κάποιος επαινεί την ψυχή του νομίζοντας ότι τα ξέρει όλα και με προθυμία της επιτρέπει να κάνει ό,τι θέλει, αυτός δεν την τιμά αλλά την βλάπτει».
2. Ο ανεύθυνος
«Όταν ο άνθρωπος για τα σφάλματά του δεν θεωρεί υπαίτιο τον εαυτό του και για τα πάρα πολλά και πολύ μεγάλα κακά, αλλά άλλους, και βγάζει πάντοτε τον εαυτό του έξω από την ευθύνη, απέχει πολύ από να τιμάει την ψυχή του».
3. Ο φιλήδονος
«Ούτε όταν υποχωρεί στις ηδονές, τιμά κανείς την Ψυχή του, αντίθετα την ατιμάζει γεμίζοντάς την με κακά και με μεταμέλειες».
4. Ο δειλός
«Ούτε αντίθετα πάλι, όταν δεν υπομένει καρτερικά τους αξιέπαινους κόπους, τους φόβους, τους πόνους, τις λύπες, αλλά υποχωρεί, ούτε και τότε την τιμά, επειδή την ατιμάζει».
5. Αυτός που απλά ζει χωρίς να αναζητά την αρετή
«Ούτε την τιμά, όταν νομίζει ότι το να ζει απλώς είναι αγαθό, αλλά και τότε την ατιμάζει».
6. Αυτός που έχει προτεραιότητα το «φαίνεσθαι»
«Ούτε το να προτιμά κάποιος την ομορφιά από την αρετή, είναι κάτι άλλο πέρα από ατίμωση της ψυχής. Διότι η προτίμηση αυτή υποστηρίζει ότι το σώμα έχει μεγαλύτερη αξία από την Ψυχή κι αυτό είναι ψέμα. Διότι τίποτε το γήινο δεν έχει μεγαλύτερη αξία από τα Ολύμπια (εννοεί, ότι και η Ψυχή είναι Ολύμπιας προέλευσης)».
7. Ο φιλοχρήματος
«Ούτε βέβαια τιμά την Ψυχή του, όταν επιθυμεί πολύ κάποιος να αποκτήσει υλικά αγαθά με όχι έντιμο τρόπο ή όταν δεν νιώθει ψυχική δυσφορία με την απόκτησή τους. Σε αυτόν, του λείπουν στην πραγματικότητα όλα, διότι πουλά για το χρυσάφι την αξία και την ομορφιά της ψυχής του. Διότι όλο το χρυσάφι, και όσο υπάρχει πάνω στην γη και όσο υπάρχει μέσα στην γη, δεν αξίζει όσο η αρετή».
Όσοι πολίτες λοιπόν παρουσιάζουν τέτοιες τάσεις και κυριαρχούνται, άλλος από την ηδονή, άλλος από τον φόβο, άλλος από το χρήμα κτλ, δεν τιμούν πραγματικά την Ψυχή τους. Και μάλιστα ο Πλάτων λέει ως γενικό συμπέρασμα ότι όλοι αυτοί που κάνουν τα παραπάνω ή παρόμοια, «με το να μην θέλουν να απέχουν από κάθε λογής κακά και άσχημα για την Ψυχή τους και να μην επιζητούν να απασχολούνται με όλη τους την δύναμη με κάθε τι που είναι καλό και όμορφο για αυτήν, φέρνουν την Ψυχή που είναι κάτι πολύ θεϊκό, στην πιο ατιμασμένη και άσχημη κατάσταση«.
Από την στιγμή που ένας πολίτης λειτουργεί με κάποιον από τους 7 εσφαλμένους τρόπους, παραβιάζει το πρώτιστο χρέος που έχει προς τον Εαυτό του ατιμάζοντας την ψυχή του. Όμως αυτός που ατιμάζει τον Εαυτό του, τον βλάπτει σε μέγιστο βαθμό. Κι αυτός που βλάπτει τον ίδιο τον Εαυτό του, είναι αναμενόμενο ότι δεν του είναι δύσκολο να βλάψει και τους υπόλοιπους. Διότι, αφού δεν εκτιμάει τον Εαυτό του που είναι το πλέον οικείο, πώς θα μπορέσει να εκτιμήσει τους άλλους που είναι ξένοι; Έτσι, με αυτήν την λογική, ο Πλάτων θεωρεί ότι οι πολίτες που δεν περιποιούνται όπως πρέπει τον Εαυτό τους, θα πρέπει να εμποδίζονται από το να έχουν και να ασκούν πολιτική δύναμη και, από τα αξιώματα, να έχουν τα μικρότερα ή να μην έχουν καθόλου ανάλογα με τον βαθμό της κακότητάς τους. Διότι, αν οι κακοί πάρουν δύναμη και αξιώματα, κι αυτό που ξέρουν να κάνουν καλά είναι να βλάπτουν αντί να ωφελούν, τότε αυτό που θα κάνουν και στην πόλη τους είναι να την βλάψουν αντί να την ωφελήσουν.
Το μόνο αντίδοτο σε όλες αυτές τις τάσεις των ανθρώπων είναι η φιλοσοφία, η ουσιαστική δηλαδή παιδεία της ψυχής πάνω στην αρετή και η όσο το δυνατόν πιο έντονη πρακτική εφαρμογή της. Μέσα από την φιλοσοφία ο άνθρωπος που εξασκείται σε αυτήν, θεραπεύει την κακία της Ψυχής του και βρίσκει το «γιατρικό» στις 7 «ατιμίες» που περιγράψαμε παραπάνω, με αποτέλεσμα να μετατρέπονται:
1) Η ασυδοσία σε σωφροσύνη
2) Η ανευθυνότητα σε υπευθυνότητα
3) Η φιληδονία σε εγκράτεια
4) Η δειλία σε ανδρεία
5) Αυτός που νοιαζόταν μόνο να ζει, σε αυτόν που κυνηγά την ενάρετη ζωή
6) Αυτός που νοιαζόταν μόνο για το «φαίνεσθαι», σε αυτόν που κοιτά το «είναι»
7) Ο φιλοχρήματος σε κάποιον που αυξάνει την αξία της ψυχής του κι όχι της περιουσίας του
Να λοιπόν το μοντέλο του πολίτη που χρειάζεται μία πόλη για να είναι αγαθή και ευδαίμων: πρέπει δηλαδή ο πολίτης να είναι σώφρων, υπεύθυνος, εγκρατής, ανδρείος, να κυνηγά την ενάρετη ζωή, να δίνει προτεραιότητα στο «είναι» και να εργάζεται για να αυξάνει την αξία της ψυχής του.
Κι όταν γίνουν αυτές οι μετατροπές, τότε οι πολίτες από εκεί που απαξίωναν και έκαναν ατιμίες εις βάρος του πιο οικείου και θεϊκού μέρους του Εαυτού τους, αρχίζουν να τον τιμούν και να τον εκτιμούν. Κι αυτός που εκτιμάει τον Εαυτό του αληθινά, τιμάει και την Ψυχή του αποφεύγοντας όσο μπορεί να την βλάπτει. Κι αυτός που τιμάει την Ψυχή του, είναι αυτός που πιο δύσκολα θα βλάψει μία άλλη Ψυχή, έναν άλλον Εαυτό, διότι αναγνωρίζει ότι η θεϊκή ουσία που κατοικεί μέσα σε αυτόν κατοικεί και σε όλους τους συμπολίτες του. Επειδή λοιπόν είναι φανερό ότι οι πολίτες που δεν μπορούν να προκαλέσουν βλάβες στους συμπολίτες τους είναι κι οι καταλληλότεροι για να τους εμπιστεύονται οι πολίτες την διοίκηση της πόλης, αυτούς τους πολίτες πρέπει πρωτίστως και πιο πολύ από όλους να τιμάει η πολιτεία, σε αυτούς να δίνει πολιτικά δικαιώματα και σε αυτούς να μοιράζει τα αξιώματα και τις εξουσίες.
Αναστάσιος Π. Συριανός 